مشتقات اصولی به دلالت وضعیه بر زمان دلالت ندارند و دالّ بر معنای تلبّس ذات به مبداء هستند- که بار هر سه زمان می سازند-مشتقات اصولی،از باب تعدد دال و مدلول ،مع القرینه دالّ بر زمان هستند.
1-کلمه
به حکم یک دلیل و یم موید ،مراد اصولی از کلمه ((حال)) زمان حال و زمان نطق نیست؛بلکه زمان اتّصاف و اسناد است.
الحال الاول-حال تلبّس و اتّصاف
الحال الثانی-حال اسناد،نسبت،جری،حمل،اطلاق،حکایت و اخبار
الحال الثالث-حال نطق و تکلّم
مادامی که فلان ذات دارای شأنیّت و قابلیّت باشد یا دارای حرفه و صنعت باشد،یا دارای ملکه و قوّه باشد، اطلاق مشتق بر آن، حقیقت است ولو برای برای یک بار هم با با منشار،نشری صورت نگرفته باشد، یا مجتهد برای یک بار هم از ملکه اجتهادش استفاده نکرده باشد. اما هنگامی که این شانیّت از او زائل شد و شغل و حرفه اش را کنار گذاشت و ملکه عدالت و اجتهاد و... از او منقضی شد،آیا پس از انقضاء تلبّس و اتّصاف هم، این اطلاق،حقیقت است یا مجاز یا علاقه ما کان؟ پس کلیه مشتقات در محل نزاع داخل اند.
یک-فعل امر و نهی مثل إضرب و لاتضرب ،ماده و مبدء و مشتق منهی دارند که ضرب باشد و هیئتی دارند که هیئت انری یا نهیی باشد و به هیچ کدام بر زمان دلالتی ندارند.از حیث ماده،ماده ضرب برای دلالت بر حدث معیّن (زدن در مقابل بردن،خوردن،کشتن و...) وضع شده است و در اصل این طبیعت زمان دخالتی ندارد.
دو-اگر زمان در معنای امر و نهی دخیل باشد لازمه اش این است که ما نتوانیم متعلّق امر و نهی را در خارج امتثال کنیم؛ زیرا یا مفهوم زمان داخل در معناست که مفهوم امری ذهنی و قابل اتیان در خارج نیست و یا مصداق زمان جزء معناست،اگر این باشد کدام مصداق جزء معناست؟آیا فرد گذشته از زمان جزء معناست،اگر این باشد کدام مصداق جزء معناست ؟ آیا فرد گذشته از زمان جزء معناست؟ آیا طلب ایجاد طبیعت را در زمان گذشته از ما می طلبد؟ این که معقول نیست چون گذشته ها گذشته و در آن گذشته ،یا طبیعت ایجاد شده بود، پس تحصیل حاصل است و یا ایجاد نشده بود،پس ایجاد آن محال است چون زمان به عقب بر نمی گردد.
