اخبار علاجیه (اصول)
اخبار علاجیه به احادیث بیانگر وظیفه در موارد تعارض اخبار اطلاق می‌شود.
تعریف
اخبار علاجیه از اخبار تعارض است و آن، اخباری است که در مقام رفع تعارض میان اخبار، از سوی معصوم (علیه‌السلام) وارد شده است.
اگر در مقام بیان حکم مسأله‌ای، دو خبر با هم تعارض داشته باشند؛ به گونه‌ای که جمع بین آن دو ممکن نباشد و مکلّف ناگزیر از عمل به یکی از آن دو باشد، در روایات، راه‌هایی برای حل تعارض ذکر شده است.
از این روایات به اخبار علاجیّه تعبیر شده و در اصول فقه، مبحث تعادل و تراجیح از آن‌ها سخن رفته است.
اقسام
این اخبار از نظر مضمون به چهار گروه تقسیم می‌شود:
۱. اخبار تخییر؛
۲. اخبار توقف؛
۳. اخبار احتیاط؛
۴. اخبار ترجیح.
بیان نمونه
مرحوم «شیخ انصاری» در کتاب رسائل در این باره چهارده روایت نقل می‌کند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
روایت سماعه
۱. روایت «سماعه» از امام صادق (علیه‌السلام):
«سألته عن الرجل اختلف علیه رجلان من اهل دینه فی أمر کلاهما یرویه أحدهما یأمر بأخذه و الآخر ینهاه عنه کیف یصنع؟ فقال:یرجئه حتی یلقی من یخبره فهو فی سعة حتی یلقاه.
سماعة بن مهران می‌گوید: به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم وظیفه مردی که دو حدیث مختلف از دو راوی مختلف به او رسیده و یکی از آن دو او را به انجام عملی امر و دیگری او را از انجام همان عمل منع می‌کند، چیست؟
حضرت فرمود: وظیفه او توقف است؛ یعنی به هیچ کدام عمل نکند و تا زمانی که امام عصر خویش را ملاقات نکرده و حکم واقعی را از زبان او نشنیده است در [مقام عمل] در وسعت قرار دارد»؛
۲. روایت «محمد بن عبدالله»:«قلت للرضا (علیه‌السلام): کیف نصنع بالخبرین المختلفین؟ فقال: إذا ورد علیکم خبران مختلفان فانظروا الی ما یخالف منهما العامة فخذوه و انظروا الی ما یوافق أخبارهم فدعوه.
به حضرت رضا (علیه‌السلام) عرض کردم: وظیفه ما در مورد دو خبر مختلف و متعارض چیست؟
حضرت فرمود: هر گاه دو حدیث متعارض به شما رسید، آن را که مخالف عامه است اخذ کنید و آن را که موافق با احادیث عامه است واگذارید»؛
۳. مرسله «طبرسی»: «عن سماعة بن مهران عن ابی عبدالله (علیه‌السلام): «قلت:یرد علینا حدیثان واحد یأمرنا بالأخذ به و الآخر ینهانا عنه، قال لا تعمل بواحد منهما حتی تلقی صاحبک فتسأله. قلت:لابد ان نعمل بواحد منهما؟ قال:خذ بما فیه خلاف العامة.
سماعة بن مهران می‌گوید: به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: گاهی دو حدیث متعارض به دست ما می‌رسد که یکی از آن دو ما را به انجام عملی امر و دیگری ما را از انجام همان عمل نهی می‌کند، وظیفه ما چیست؟
حضرت فرمود: وظیفه شما توقف است؛ یعنی به هیچ کدام عمل نکنید تا زمانی که امام عصر خویش را ملاقات کرده و حکم واقعی را از زبان او بشنوید. عرض کردم: ناچاریم به یکی از آن دو روایت عمل کنیم، حضرت فرمود:روایت مخالف عامه را اخذ و موافق عامه را رها کن».
میان اصولیون اختلاف است که آیا اخبار علاجیه که در ضمن آن‌ها به ترجیح یا تخییر حکم شده است، شامل موارد جمع عرفی هم می‌شود یا تنها مخصوص جایی است که جمع عرفی، ممکن نباشد.
مشهور اصولیون معتقدند این اخبار شامل مواردی که جمع عرفی امکان دارد، نمی‌شود.
مفاد اخبار علاجیّه
۱_مفاد برخی ترجیح خبر موافق با کتاب و سنت قطعی است.
۲_مفاد برخی دیگر، ترجیح خبر مخالف با مذهب عامّه است.
۳_مضمون دسته سوم، ترجیح روایتی است که شهرت بیشتر دارد.
۴_گروه چهارم، بیانگر ترجیح به صفات راوی همچون اعدل و اوثق بودن است.
۵_مفاد آخرین دسته، ترجیح به احدثیّت یعنی جدیدتر و متأخّرتر بودن صدور یکی از دو خبر نسبت به دیگری است.
در این که مرجّحات یاد شده در اخبار علاجیّه، در یک رتبه قرار دارند یا بعضی بر بعضی دیگر مقدّم هستند، اختلاف است.
