بُخل
بُخل از رذائل اخلاقی است که انسان را از بهره بردن دیگران از دارایی‌های خود باز می‌دارد. داشتن این خصلت موجب دوری از خدا و مردم، محروم ماندن از بهشت و از دست رفتن آسایش انسان می‌شود. امام صادق(ع) بخل را یکی از لشکریان جهل معرفی کرده است. بخل دارای مراتب مختلفی است که بدترین مرتبه آن بخل نسبت به خود است. در متون دینی، به مراتب شدید بخل، شُحّ نیز گفته شده است. در قرآن این واژه به معنای خودداری از پرداخت واجبات مالی به‌کار رفته است.در مقابل بخل، خصلت‌های سخاوت قرار دارد.
مهم‌ترین عاملی که موجب پیدایش این رذیله در انسان می‌شود، بدگمانی به خدا و دنیا دوستی است. شخص بخیل به دلیل وجود چنین رذیله‌ای در کمک رساندن به دیگران حتی نزدیکان خود دائماً بهانه آورده و تلاش می‌کند داشته‌های خود را از دیگران مخفی بدارد. در آموزه‌های دینی از مشورت با بخیل و سپردن امور مردم به او نهی شده است. اگر شخص بخیل بخواهد خود را درمان کند، باید با یادآوری فوائد سخاوت و بدی‌های بخل، خود را وادار به بذل و بخشش کند تا این رذیله در او تضعیف شود.
جایگاه
واژه بخل و مشتقات آن ۱۲ بار در قرآن ذکر شده است؛ آیه ۳۷ نساء، آیه ۲۴ حدید، آیه ۸ لیل، آیه ۱۸۰ آل‌عمران، آیه ۷۶ توبه، آیه ۳۷ و ۳۸ محمد. همچنین به گفته مفسران عبارت‌های شُحّ در آیه «وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ»، قَتردر آیه «وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً» و ضَنّ در آیه «وَ ما هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنینٍ»، در معنای بخل به کار رفته‌است.
طبق حدیثی از پیامبر(ص)، بخیل کسی است که خود از دارایی‌اش استفاده می‌کند ولی به کسی عطا نمی‌کند. سپس می‌گوید که بدتر از بخیل، شخص لئیم است که نه خود استفاده می‌کند و نه به دیگران می‌بخشد.در ادامه این حدیث آمده است که در مقابل این دو رذیله، دو عنوان سخی و کریم قرار می‌گیرد. سخی کسی است که هم خود استفاده می‌کند و هم دیگران از او بهره می‌برند و کریم به کسی گفته می‌شود که خود استفاده نمی‌کند و در مقابل به دیگران کمک می‌کند.
امام صادق (ع) در روایت مشهور به حدیث جنود عقل و جهل این صفت رذیله را جزء لشکریان جهل عنوان کرده؛ همان گونه که سخاوت جزء لشکریان عقل قرار گرفته است.(وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ) علامه مجلسی در شرح این حدیث می‌گوید عقل نیرویی است که انسان را به سمت خوبی‌ها و بندگی خدا دعوت می‌کند و جهل نیرویی است که انسان را به سمت بدی‌ها دعوت می‌کند.
اوصاف رذیله همچون بخل، جهل را در مایل ساختن انسان به بدی‌ها توانمند می|سازند؛ همان‌گونه اوصاف پسندیده همچون سخاوت، عقل را در متمایل ساختن انسان به خوبی‌ها یاری می‌دهند.
در آموزه‌های دینی، دستوراتی در تعامل با شخص بخیل ذکر شده است. طبق این آموزه‌ها از همنشینی با بخیل، بردن نیاز و خواسته خود نزد بخیل، مشورت کردن با او و سپردن اداره امور مردم به چنین شخصی نهی شده است.
مفهوم‌شناسی
«وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَّهُم ۖ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ ۖ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»
و کسانی که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا کرده، بخل می‌ورزند، هرگز تصور نکنند که آن [بخل] برای آنان خوب است، بلکه برایشان بد است. به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده‌اند، روز قیامت طوق گردنشان می‌شود. «سوره آل‌عمران، آیه ۱۸۰»
بخل به معنای خودداری از خرج کردن و بخشیدن در شرایطی است که عقل بخشیدن را پسندیده بداند.بخل از رذائل اخلاقی دانسته شده که در مقابل سخاوت است.برخی پژوهشگران معتقدند که بخل دو ضد دارد؛ یکی سخاوت و دیگری اسراف.
عده‌ای از مفسران قرآن، معنای بخل را گسترده‌تر از معنای عرفی آن گرفته و معتقدند که هر چیزی که به مردم نفع برساند و شخص از بخشیدن آن خودداری کند، مصداق بخل خواهد بود.بر این اساس عدم رعایت آداب اخلاقی همچون سلام کردن، صداقت و اخلاص را نیز نوعی بخل دانسته‌اند. برخی محققان با اشاره به اینکه واژه بخل مراتب مختلفی است، معتقدند که واژه بخل در قرآن به‌معنای لغوی خود آمده است؛به‌گونه‌ای که هم شامل نعمت‌های مادی و هم معنوی همچون عِلم می‌شود.در برخی از روایات نیز مصادیقی برای بخل معرفی شده که موید همین ادعا است. پیامبر(ص) در روایتی دانشمندی که از تعلیم دانش خودش بخل می ورزد را مشمول عذاب الهی در قیامت دانسته است. رَجُلٌ آتاهُ اللّه ُ عِلما فبَخِلَ بِهِ عَلى عِبادِ اللّه
«وَالسَّخاءُ وَضِدَّهُ الْبُخْلُ»
سخاوت [از لشکریان عقل است] که در مقابل آن بخل قرار دارد.
به‌گفته مفسران قرآن، واژه بخل در قرآن به‌معنای خودداری از پرداخت حقوق واجب، به‌ویژه زکات به کار رفته است.مستند این نظریه، وعده دوزخ و عذاب شدیدی است که در برخی آیات به افراد بخیل داده شده است.در روایات زیادی از واژه شُح به معنای بخل استفاده شده است؛ اما در برخی موارد، شح به معنای مراتب بالای بخل به‌کار رفته‌است.
مراتب
گفته می‌شود بخل مراتبی مختلفی دارد. پایین‌ترین مرتبه بخل آن است که انسان از بخشیدن چیزی که به آن نیاز ندارد، خودداری کند.مرحله بالاتر از آن، بخل ورزیدن نسبت به چیزی است که دیگران آن را به افراد نیازمند می‌بخشند.بخیل‌تر از این دو، کسی است که نسبت به خود نیز بخل می‌ورزد و خود را از اموال خود بی‌بهره می‌سازد.
عوامل
بروز صفت بخل در انسان علت‌هایی دارد که بدگمانی به خدا مهم‌ترین عامل پیدایش و بروز این رذیله عنوان شده است. برخی دیگر از این عوامل به شرح ذیل است:
- بدگمانی به خدا به عنوان مهم‌ترین عامل پیدایش و بروز این رذیله.
- دنیا دوستی.
- ترس از فقر.
- وسوسه‌های شیطانی.
- میل به رسیدن به جایگاه‌های عالی از طریق کسب دارایی.
- بیماری‌های روانی و ناتوانی.
- کفر.
- نفاق.
- طمع.
- سوءظن به خدا.
آثار منفی
صفت بخل آثار سوء فراوانی بر صاحب خود دارد. تا جایی که حضرت علی می‌گوید: نگاه به بخیل قساوت قلب می‌آورد. از دیگر آثار این رذیله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دوری از خدا و مردم.
- محروم ماندن از بهشت.
- گرفتار شدن به عذاب سخت دوزخ.
- مبتلا شدن به نوعی فقر.
- از دست رفتن آسایش.
- گرایش به گناه.
- از دست دادن ایمان.
- گسسته شدن پیوندهای اجتماعی و خانوادگی.
- تجاوز به حقوق و اموال مردم.
- بی‌آبرویی.
- دوگانگی شخصیت و نفاق.
- افتادن در دام حسادت.
- مبتلا شدن به هر نوع زشتی؛از جمله قتل، هتک محرمات الهی و قطع رَحِم.
در کنار آثار منفی یاد شده برای بخل پاره‌ای از محرومیت‌های اجتماعی نیر برای بخیل برشمرده شده است در روایتی امیرالمؤمنین(ع) افرادی را شایسته تصدی منصب امامت بر مسلمین و حکومت بر آنان ندانسته است بخیل از این افراد است.
نشانه‌ها
نشانه‌هایی برای وجود رذیله بخل در انسان ذکر شده است:
- بهانه آوردن مکرر در یاری رساندن به دیگران.
- مخفی نگه داشتن نعمت‌ها جهت در امان ماندن از درخواست مردم.
- ناراحتی شدید پس از انفاق در راه خدا.
درمان
طبق گفته محمدمهدی نراقی، صاحب کتاب جامع‌السعادات، بیماری بخل از چند راه درمان می‌شود:
- تفکر دربارهٔ آثار منفی دنیوی و اخروی بخل و فوائد سخاوت
- وادار کردن خود به بذل و بخشش و تکرار کردن آن؛ تا جایی که به این کار خیر علاقه‌مند شود.
- در صورت عدم نتیجه دادن راهکارهای قبل، باید با قصد ریا و به‌دست آوردن شهرت، نَفْس خود را به سخاوت متمایل سازد و پس از علاج شدن بخل، به علاج ریا بپردازد.
- رفع علت اصلی بخل یعنی دوست داشتن مال و منال دنیوی است.
تک‌نگاری‌ها
- بخل و شح؛ شاکله اختلال: این کتاب که توسط مدرسه دانشجویی علوم انسانی تألیف شده، با محوریت سور مسبحات، آثار زیان‌بار این رذیله در عرصه‌های مختلف زندگی مورد بررسی قرار گرفته است.
- بخیل‌نامه: مجموعه‌ای از حدیث، شعر و حکایت درباره افراد تنگ‌نظر که توسط رحمت پوریزدی تألیف شده است.
- بخل و سخاوت در قرآن و روایات: در این کتاب که توسط شهین ساعدی نگاشته شده، به بررسی آثار سخاوت و حرص در زندگی دنیوی و اخروی از نگاه آیات قرآن و احادیث پرداخته شده است.
- بخل: تألیف عباس محمدی و محمدجواد مرادی‌نیا: این کتاب توسط انتشارات زیبا به چاپ رسیده است.
