مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، به زبان عربى، تألیف حاج میرزا حسین نورى، مشهور به «محدث نورى»

مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، به زبان عربى، تألیف حاج میرزا حسین نورى، مشهور به «محدث نورى»، از چهره‌هاى درخشان علماى شیعه در قرن چهاردهم هجرى(1254 - 1320 هجرى)، حاوى روایات و احادیث ائمه اطهار(ع) درباره مسائل و احکام شرعى است.

این کتاب، در جهت تدارک روایاتى که در کتاب «وسائل الشیعة» ذکر نشده، نگارش یافته است.

محدث نورى، در حدود سال 1295ق، در شهر سامرا، در جوار حرم شریف امام هادى و امام حسن عسکری(ع) و در خدمت میرزاى شیرازى، نگارش کتاب را شروع کرد و در سال 1313ق؛ یعنى یک سال بعد از وفات میرزاى شیرازى، بخش اصلى آن را به اتمام رساند و در سال 1319ق، در شهر نجف اشرف، بخش دوم آن را که خاتمه آن است، به پایان رساند.

وى، حدود 24 سال از عمر شریف خود را در جمع‌آورى این کتاب ارزش‌مند صرف نموده است.

علامه، آقا بزرگ تهرانى، درباره این کتاب، مى‌فرماید: «کتاب مستدرک الوسائل، از بزرگ‌ترین و ارزش‌مندترین تألیفات محدث نورى به شمار مى‌آید. وى، این کتاب را در جمع‌آورى روایاتى که در وسائل الشیعة شیخ حر عاملى نیامده، نگاشته است.

این کتاب، بسیار مورد قبول علماى بزرگ شیعه و صاحب‌نظران متأخرین قرار گرفته و همگى به مقام و منزلت و مهارت و پیش‌قدمى مؤلف آن اعتراف نموده‌اند.

اعتبار این کتاب، مانند دیگر مجموعه‌هاى روایى معتبرى است که در این اواخر نگاشته شده است و بر همه مجتهدین لازم است تا در استنباط احکام شرعى به روایات این کتاب نیز توجه نموده تا فحص و جست‌وجوى آنان در روایات کامل شده و یقین به عدم معارض حاصل نمایند.»

آخوند خراسانى، در مورد این کتاب، فرموده‌اند: «در عصر و دوران ما بر هیچ مجتهدى حجت تمام نمى‌شود مگر آنکه به کتاب «مستدرک الوسائل» محدث نورى مراجعه کند و از روایات آن اطلاع یابد».

ساختار

کتاب، در 30 جلد تنظیم شده است که 18 جلد اول آن، مشتمل بر تمام ابواب فقهى و شامل بیش از 23 هزار روایت، به ترتیب کتاب «وسائل» است و 12 جلد آن، مشتمل بر 12 فایده مختلف است و 3 جلد آخر، شامل فهرست‌هاى کتاب مى‌باشد.

گزارش محتوا

محدث نورى، در مقدمه کتاب، کلامى با این مضمون دارد:

«عالم کامل، متبحر خبیر، محدث نقاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روایات، شیخ محمد بن حسن حر عاملى (قدس الله تعالى روحه الزکیة)، در کتاب «وسائل الشیعة»، روایات و احادیث فراوانى را از میان کتاب‌هاى روایى علما و اصحاب جمع‌آورى نموده است؛ روایاتى که براى جان لذّت‌بخش و براى دیده، نور و روشنى است.

این کتاب، مرجع شیعه و جمع آورنده دستورهاى شریعت است، چنان‌که هیچ کتابى به پاى آن نمى‌رسد و هیچ مجتهد فقیهى براى استنباط احکام شرعى، از آن، بى‌نیاز نیست، ولى ما با مراجعه به دیگر کتاب‌هاى روایى اصحاب، به بخش دیگرى از روایات برخوردیم که کتاب ارزش‌مند«وسائل الشیعة» آنها را در بر ندارد و آن روایات، بر چند بخش است:

1. روایاتى که در کتاب‌هاى روایى معتبر قدیمى بوده، ولى به دست شیخ حُر عاملى نرسیده است؛
2. روایاتى که در کتاب‌هایى بوده که ایشان، به نام آنها و نام مؤلف آنها دسترسى پیدا نکرده و ما با تحقیقات خود که در خاتمه مستدرک آورده‌ایم، به نام آنها و نام مؤلفان آنها و اعتبار آنها پى برده‌ایم؛
3. برخى روایات در کتاب‌هاى معتبرى که در اختیار ایشان بوده وجود داشته، اما وى از آنها اعراض کرده و یا متوجه آنها نشده است.

پس از آنکه به این روایات دسترسى پیدا کردم، دیدم که جمع‌آورى آنها و الحاقشان به کتاب «وسائل»، از بهترین عبادات و اعمال براى نزدیکى به درگاه خداوند متعال است، چرا که در جمع‌آورى آنها فواید بزرگ و مهمى براى حفظ روایات اهل‌بیت(ع) است و اساس دین با آنها کامل گشته و شریعت پیامبر خاتم(ص) با آنها درخشان‌تر خواهد شد.

از خداوند، طلب خیر نمودم و آن مرواریدهاى گران‌بها را جمع‌آورى نمودم و آن جواهرات ارزش‌مند را به نظم درآوردم و این دو کتاب، همچون دو ستاره درخشان که موجب هدایت و راهنمایى ره‌جویان مى‌شود یا همچون دو دریاى شگرف که از دل آنها مروارید و جواهرات گران‌بها بیرون مى‌آید، گردید.

شیخ حر عاملى، این دانشمند بزرگ، اگر چه میوه‌هاى رسیده و زیبایى از این باغستان بزرگ روایات اهل‌بیت(ع) چیده و از گلستان احادیث آن بزرگواران گل‌هاى عطرانگیزى را به ارمغان آورده و براى جویندگان بعد از خود، مقدار کمى را رها ساخته، اما به شکر خدا و منت و کرم او، بعد از سعى و تلاش فراوان و جست‌وجوى سخت در کتاب‌هاى روایى، توانستم این مجموعه بزرگ و ارزش‌مند را جمع‌آورى نمایم که روایات آن، در حدود روایات «وسائل» شده و همچون روایات آن، ارزش‌مند و گران‌بها مى‌باشد».

منابع و کتب معتبر روایى که در «وسائل الشیعة» از آنها یادى نشده، شامل 75 کتاب روایى معتبر شیعه است که محدث نورى از آنها روایت کرده و در خاتمه کتاب، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است.

مؤلف، روایات فراوانى از کتاب‌هاى معتبر روایى شیعه را که در معرض فراموشى بوده، جمع‌آورى کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آنها، به مجموعه‌هاى روایى شیعه اضافه نموده و بر غناى آنها افزوده است.

محدث نورى، کتاب خود را به شیوه کتاب «وسائل» نگاشته است. وى، ترتیب باب‌هاى کتاب را مانند ترتیب باب‌های «وسائل» نام‌گذارى کرده تا مراجعه کننده به راحتى بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند و اگر نظر وى با صاحب «وسائل» در نام‌گذارى برخى باب‌ها فرق مى‌کرده، باز هم رعایت هم‌آهنگى شده است و اگر در باب خاصى، روایات جدیدى نیافته، آن باب را حذف نموده است.

در این کتاب، از صاحب «وسائل»، به «شیخ» تعبیر شده و از کتاب «وسائل» با عنوان اصلى نام برده شده است.

در پایان بیشتر ابواب، نکات مهمى درباره مباحث ابواب آمده، مانند احکامى که باید در آن باب‌ها مطرح مى‌شد یا نباید مطرح مى‌شد و...

گاهى روایتى را شیخ حر عاملى در باب خاصى نیاورده و در جاى دیگرى آورده است، ولى محدث نورى آن روایت را در آن باب خاص نیز که به نظر وى لازم بوده، آورده است.

ویژگى‌هاى کتاب «مستدرک الوسائل»:

1. برخى از روایات ضعیف در کتاب «وسائل»، در این کتاب، با سند صحیح ذکر شده است؛
2. کثرت و فراوانى برخى از روایات که در «وسائل»، غریب و نادر به شمار آمده‌اند، در این کتاب ثابت شده است؛
3. سند بعضى از روایات مرسله، در این کتاب آمده است؛
4. بعضى از روایات موقوف، در این کتاب، مستند شده است؛
5. دلالت برخى از روایات غیر ظاهر، روشن و آشکار گردیده است؛
6. برخى از آداب شرعى و فروع و احکام که در «وسائل» براى آنها روایتى نیامده، در این کتاب، براى آنها روایت ذکر شده است.

خاتمة مستدرک الوسائل

اگر احادیث و روایات کتاب «مستدرک» از اطلاعات گسترده محدث نورى درباره روایات و احادیث پرده برمى‌دارد و تتبع و تحقیق عمیق ایشان را در سخنان اهل‌بیت(ع) آشکار مى‌سازد، خاتمه نیز آینه‌اى است که نبوغ و استعداد فراوان ایشان را در علم رجال و کتاب‌شناسى به تصویر مى‌کشد.

وى، در فواید دوازده‌گانه پایان کتاب، به بسیارى از مطالب مهم رجالى و مباحث مشکل علم حدیث، با توجه فراوان به توثیقات عامه و اختلاف سبک ‌ها و مبانى علمى گوناگون اشاره دارد.

محدث نورى، در این بخش، توجه فراوانى به تتبع اقوال و بررسى نظریات گوناگون علماى این علم دارد.

بسیارى از علماى بزرگ، شگفتى خود را از مباحث ارزش‌مند خاتمه کتاب «مستدرک» پنهان نداشته‌اند و در درس‌هاى خود اعلام کرده‌اند که همگى پاى سفره آن دانشمند بزرگ نشسته‌اند و اعلام داشته‌اند که در میان کتاب‌هاى حدیث و رجال شیعه امامیه، مانند این فواید گران‌بها، بسیار کم‌نظیر است.

از آیات حسن و جمال این بخش، آن است که شامل مجموعه‌اى بزرگ از راویان احادیث و بررسى برخى از چهره‌هاى ناشناس آنان است.

وى، در این بخش، شواهدى را ارائه مى‌دهد که دلالت بر حسن حال و اعتبار بسیارى از روات حدیث داشته و به نکاتى اشاره دارد که تأثیر فراوانى در شناخت گذشتگان دارد.

از مهارت‌هاى شگفت محدث نورى، در خاتمه، این است که با تحقیق در زندگانى برخى از چهره‌هاى ناشناس روات اثبات مى‌کند که آنان از علماى بزرگ و معتبر بوده‌اند.

وى، به دفاع از روات اکتفا نکرده، بلکه بسیارى از کتاب‌هاى روایى و اصول اولیه شیعه را نیز مطرح ساخته و اعلام داشته که آنها نیز در اعتبار و شهرت، همچون خورشید درخشانند و مورد اعتماد بسیارى از علماى مشهور بوده‌اند.

این خاتمه، از نظر حجم، حدوداً 6 برابر خاتمه «وسائل الشیعة» است و از نظر مباحث، بسیار عمیق‌تر و ناظر بر آن و بر بسیارى از کتاب‌هاى علم حدیث و رجال است؛ مثلاً شیخ حر عاملى در مشیخه صدوق، فقط به ذکر طرق شیخ صدوق اکتفا کرده؛ در حالى که در این کتاب، به بررسى یک یک رجال صدوق و روایات و مشایخ و شاگردان آنها پرداخته شده است.

مؤلف، در طرق شیخ طوسى، به بررسى سند وى به تمام کتاب‌هاى شیعه در فهرست مى‌پردازد و صحت و ضعف آنها را مشخص مى‌سازد.

عناوین خاتمه

محدث نورى، در فواید مطرح شده در خاتمه کتاب، به این مباحث اشاره دارد:

1. منابع کتاب؛
2. معرفى و اعتبار منابع کتاب و مؤلفین آنها؛
3. سند محدث نورى به این کتاب‌ها و مشایخ روایى وى؛
4. شرح حال کتاب «کافى»، نوشته ثقةالاسلام کلینى؛
5. شرح مشیخه کتاب «من‌ لا‌یحضره‌ الفقیه»، نوشته شیخ صدوق؛
6. نکاتى درباره کتاب «تهذیب»، نوشته شیخ طوسى؛
7. اصحاب اجماع و تعداد آنها؛
8. توثیق اصحاب امام صادق(ع)؛
9. الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن؛
10. روات معتبرى که در خاتمه «وسائل الشیعة»، نام آنها برده نشده است؛
11. دیدگاه اخبارى‌ها درباره حجیت قطع؛
12. ارزش و منزلت علم حدیث.