اَمَلُ الآمِل فی عُلماء جَبَل عامِل «تذکرة المتبحرین فی العلماء المتأخرین»
اَمَلُ الآمِل فی عُلماء جَبَل عامِل کتابی رجالی تالیف شیخ محمد بن حسن معروف به حر عاملی (متوفی ۱۱۰۴ق) در شرح حال برخی از دانشمندان شیعه به‌ویژه علمای جبل عامل لبنان. نام دیگر کتاب «تذکرة المتبحرین فی العلماء المتأخرین» است که گاهی بخش دوم کتاب به این نام خوانده شده است.
محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین معروف به شیخ حُرّ عاملی از دانشمندان، محدثان و فقهای امامیه در قرن یازدهم هجری و صاحب تألیفات گرانقدر و صاحب اثر گرانبهای «وسائل الشیعه» است. شیخ حر به «صاحب وسائل» نیز شهرت دارد. وی در شهر مشهد درگذشت و آرامگاهش در حرم رضوی است.
انگیزۀ تألیف
شیخ حر عاملی در مقدمه بخش دوم درباره انگیزه خود از نگارش این کتاب رؤیایی را ذکر می‌کند که ۲۳ سال قبل از نگارش این کتاب در سال ورودش به مشهد (۱۰۷۳ق) دیده است. در این رویا مردی را دید که نشانه‌های صلاح و خیرخواهی بر او نمودار بود. آن مرد به وی گفت: «چرا کتابی تألیف نمی‌کنی که نامش را «أمل الآمل فی علماء جبل عامل» بگذاری؟!» وی همچنین در مقدمۀ کتاب می‌نویسد: به نظرم رسید شرح حال دانشمندان جبل عامل و همچنین علمای متاخر شیعه و مصنفاتشان را بنگارم؛ زیرا ندیدم کتابی را که سرگذشت ایشان در آن آمده باشد، هرچند که ذکر آنان در برخی کتب آمده است. عاملی در مقدمه دو نام برای کتابش معرفی کرده (أمل الآمل فی علماء جبل عامل) و همچنین (تذکرة المتبحرین فی العلماء المتأخرین) و اظهار داشته که می توان این دونام را برای دو بخش کتابش گذاشت.
ساختار، روش و محتوا
شیخ حر عاملی درباره محتوای کتاب می‌نویسد: «به معاصران شیخ طوسی و افراد نزدیک به زمان وی اکتفا کردم و همگی آنان را ذکر نکردم چرا که مقصود مهمتر ذکر متأخرین از زمان شیخ بود مگر در مورد اهل جبل عامل.»
همچنین در فایدۀ دهم در بخش دوم می‌گوید: «کتاب ما در واقع مکمّل کتاب منهج المقال میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی و متمم فواید آن است چرا که در بر گیرندۀ اکثر علمای شیعه و بیشتر تألیفات آنهاست اگر کتاب میرزا محمد اکثر متقدمین را گرد آورده، این کتاب به اکثر متأخرین پرداخته است(جز کسانی که دسترسی به اسامی و احوال و تالیفاتشان نداشتیم).»
وی کتاب را به دو بخش تقسیم کرده است:
- بخش اول: به تراجم و شرح حال علمای جبل عامل اختصاص دارد و مشتمل بر ۲۱۴ شرح حال است. مؤلف در این بخش در نوشتن شرح حال، دامنۀ بحث را گسترش داده و ولادتها، وفاتها و قسمتی از اشعار و نوشته‌های ایشان را نیز ذکر کرده است.
- بخش دوم: در این بخش علمای متأخر از شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ ق) را ذکر می‌کند و مشتمل بر ۱۱۲۲ شرح حال است. با این حال شرح حال برخی اشخاص از قلمش افتاده همچنانکه در بخش اول کتاب نیز چنین است.
- وی تراجم را به صورت الفبایی مرتب کرده است. در آخر کتاب بعد از حرف «ی» باب کنیه‌ها را ذکر کرده است.
- در بخش دوم فصلی را افزوده با عنوان مواردی که با «ابن» شروع می‌شود.
- در بخش اول دوازده مقدمه و در بخش دوم دوازده فایده آورده است.
- مطالب موجود در مقدمه‌ها از این قرار است: منزلت راویان و محدثان، مجاز بودن بررسی عمیق شرح حال اشخاص، چگونگی شناختن عدالت و نکوهش کسی که در خود برتری می‌بیند هنگامی که در مقایسه با گذشتگان در خود امتیازی قائل است، برتری دادن متقدمین بر متأخرین و بالعکس، علت اهتمام ورزیدن برای جمع آوری شرح حال علمای متأخرِ از شیخ طوسی، علت مقدم داشتن علمای جبل عامل بر دیگران، تتبع بسیار در احوال علمای متأخر.
- در نوشتن شرح حال افراد، روش مؤلف در دو بخش کتاب متفاوت است. در بخش اول اهتمام به تفصیل داشته در حالی که در بخش دوم بعضی از شرح حال‌ها را بسیار مختصر نوشته و در موارد زیادی تاریخ ولادت، وفات، و نکات مهمی که جا داشت ذکر شود را حذف نموده است.
نخستین عالم از علمای جبل عامل که حر عاملی در این کتاب معرفی کرده است شیخ ابراهیم بن ابراهیم بن فخرالدین عاملی بازوری است. وی که از معاصران عاملی است مردی فاضل، بسیار صادق، درستکار و شاعری ادیب و از شاگردان شیخ بهایی و شیخ محمد نوه شهید ثانی محسوب می‌شود. عاملی می‌نویسد او در طوس از دنیا رفته و من او را ندیدم و دیوان کوچک شعری دارد که به خط خود اوست و از جمله کتابهایی است که از کتب او خریداری کرده‌ام. وی همچنین رساله‌ای دارد به نام«رَحلة المسافر وغنیته عن المُسامر».[۵] نمونه‌ای از شعر شیخ ابراهیم در تمجید از استادش شیخ بهایی این ابیات است
| شیخ الانام بهاء الدین لا برحت | سحائب العفو ینشیها له الباری | |
| مولى به اتضحت سبل الهدى وغدا | لفقده الدین فی ثوب من القار |
ترجمه: بهایی، شیخ و بزرگ مردمان که همواره ابرهای عفو الهی براو ببارد؛ مولایی است که در پرتو او راه های هدایت آشکار گشت و با فقدانش جامه دین از هم گسیخته شد. [۶]سید محسن امین در اعیان الشیعه نمونه‌هایی دیگری ازاشعار او را درباره پسر صاحب مدارک و محمد بن حسن از نوادگان شهید ثانی نقل کرده است. [۷]
پایان‌بخش کتاب حر عاملی خاتمه‌ای است که در آن ۱۲ فائده رانقل کرده است وی در آخرین قسمت می‌نویسد که این مجموعه حاصل تلاش او برای گرد آوری نام علمای متاخر از شیخ طوسی است و نیز کسانی که زمانشان به شیخ نزدیک بوده است و این مطالب را از مکان‌ها و مواضع مختلف و از علمای جبل‌عامل و جاهای دیگر به دست آورده است.[۸] عاملی تاریخ پایان رسیدن کتابش را اول ماه جمادی الثانی سال ۱۰۹۷ هجری قمری ثبت کرده است. [۹]
منابع کتاب
مؤلف می‌گوید: منابعی که در کتاب خود از آنها نقل کرده‌ام عبارتند از:
- الفهرست اثر منتجب الدین رازی در ذکر متأخرین از شیخ طوسی تا زمان مؤلفش،
- رجال ابن داوود
- نقد الرجال سید مصطفی بن حسین تفرشی
- رسالۀ ابن العودی در احوال شهید ثانی و مشایخ و شاگردانش،
- کتاب الدرّ المنثور نوشتۀ شیخ علی بن محمد بن حسن بن شهید ثانی،
- کتاب سلافة العصر نوشتۀ سید علیخان مدنی،
- فهرست شیخ محمد بن علی بن شهرآشوب معروف به معالم العلماء.
- اجازات علمای شیعه مانند: اجازۀ شیخ حسن بن شهید ثانی برای ابن نجم، و اجازۀ پدرش برای شیخ حسین بن عبد الصمد، و اجازۀ شهید اول محمد بن مکی برای ابن نجد، و اجازۀ علامه حلی برای بنی زهره،
- کتاب مُرُوج الذهب مسعودی،
- کتاب تاریخ ابن خلکان از نسخه‌ای به خط خود مؤلف،
- کتاب یتیمة الدهر نوشتۀ ثعالبی،
- کتاب دُمْیةُ القصر نوشتۀ ابوالحسن باخَرْزی،
- کتاب طبقات الادباء نوشتۀ عبدالرحمن بن محمد انباری...
همچنین در موارد کمی از فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی و خلاصة الاقوال علامه حلی[۱۰]
پژوهش‌های پیرامون کتاب
کتابهایی که در زمینۀ امل الامل نگاشته شده است عبارتند از:
- «تکملة أمل الآمل» اثر سید حسن صدر(متوفای ۱۳۵۴ق). مؤلف آن می‌نویسد: «بحمدالله موفق شدم ذیل و تکمله‌ای برای کتاب امل الآمل بنویسم. بسیاری از اشخاصی که او ذکر نکرده است یا مورد غفلت وی قرار گرفته را ذکر کردم. چه کسانی که نسبت به او متقدم بوده‌اند و چه معاصران وی. و متأخرین از وی تا این زمان را نام برده‌ام و در نتیجه کتاب قطوری در ۳ مجلّد از کار در آمد: یک جلد در تکملۀ بخش اول کتاب و دو جلد بزرگ در تکملۀ بخش دوم.»
- «تتمیم أمل الآمل» اثر شیخ عبدالله قزوینی از بزرگان قرن دوازدهم
- «تتمیم أمل الآمل» اثر سید امیر ابراهیم تبریزی قزوینی حسینی متوفای ۱۱۴۱ق
- «حواشی أمل الآمل» اثر سید امیر ابراهیم تبریزی قزوینی حسینی متوفای ۱۱۴۱ق
- «التعلیقة علی أمل الآمل» اثر محمد باقر مجلسی
- «منتخب أمل الآمل» اثر ملا محمد تقی گلپایگانی نجفی(متوفای ۱۲۹۲ق)
- «منتخب أمل الآمل» اثر شیخ محمد ابراهیم تبریزی شیرازی
- «الحواشی علی امل الآمل» اثر سید حسن صدر
- «تتمیم امل الآمل» اثر سید عبدالعلی طباطبائی حائری
- «حاشیة امل الآمل» اثر سید عبدالعلی طباطبائی حائری
- «اشتباهات امل الآمل» اثر میرزا عبدالله افندی اصفهانی
- «اجازة» اثر سید عبدالله جزائری
- «تتمیم أمل الآمل» اثر سید محمد بحرانی آل ابی شبانه
- «تعلیقات علی أمل الآمل» اثر سید نعمت الله جزائری
- «مع موسوعات رجال الشیعة» ج ۲ اثر سید عبدالله شرف‌الدین.
همچنین سید احمد حسینی اشکوری دو بخش امل الآمل و نیز کتاب تکملۀ امل الآمل و کتاب تتمیم امل الآمل را مورد تحقیق قرار داده است.
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نیز به چاپ «تکمله» و «تتمیم» اهتمام ورزیده است.[۱۱]
