المراسم کتابی فتوایی در فقه شیعه که سلار دیلمی
مؤلف کتاب المراسم ابو یعلی سلار ( سالار) بن عبد العزیز دیلمى طبرستانى( م ۴۴۸ ق) است، این کتاب مجموعه‌اى از فتاواى فقهى مؤلف است که در آن از طرح نظریات و اختلافات بین مذاهب اسلامى خوددارى شده است اگر چه مؤلف در سایر کتاب‌هاى فقهى مفصلش به طرح تفصیلى مباحث فقهى پرداخته است . تقسیم مباحث کتاب به عبادات و عقود و سپس تقسیم عقود به معاملات و احکام و به تعبیر دیگر تقسیم‌بندى مباحث فقهى به سه قسمت عبادات، معاملات و احکام از زمان تألیف این کتاب متداول شده است.
اعتبار کتاب
کتاب المراسم یکى از معروفترین کتاب‌هاى فقهى قدماء مى‌باشد، این کتاب شبیه رساله‌هاى عملیه متداول در زمان ما تألیف شده است. هیچ کدام از کتاب‌هاى فقهى مشهور در زمان مؤلف همچون« المقنع » و« الهدایة » شیخ صدوق ( م ۳۸۱ ق) و« الانتصار» و« جمل العلم و العمل » سید مرتضی ( قده) از نظر نظم در تقسیم‌بندى مباحث و مسائل کتاب قابل مقایسه با این کتاب نیستند. نظم در دسته‌بندى مباحث کتاب در عین متن روان و دقت بى‌نظیر در مباحث فقهى این کتاب را از سایر کتب فقهى ممتاز نموده است.
تقسیم مباحث کتاب به عبادات و عقود و سپس تقسیم عقود به معاملات و احکام و به تعبیر دیگر تقسیم‌بندى مباحث فقهى به سه قسمت عبادات، معاملات و احکام از زمان تألیف این کتاب متداول شده است.
اگر چه مؤلف از اخص خواص سید مرتضى (قده) بوده و گاهى به نیابت از وى در بغداد تدریس مى‌کرده است، با این حال سبک طرح مباحث کتاب برخلاف سید مرتضى بر اساس اجماع و آیات قرآن نیست بلکه مؤلف به روایات و خبر واحد عنایت خاصى داشته و در جاى جاى کتاب از آنها استفاده کرده است. همان‌طور که مؤلف در خطبۀ کتاب و همین‌طور خاتمۀ کتاب ذکر نموده است این کتاب براى تدریس در حوزه‌هاى علمیه تألیف شده است.
در خطبۀ کتاب این گونه مى‌گوید: قد عرفت على جمع کتاب مختصر تجمع کل رسم و یحتوى کل حتم من الشریعة و أقیمه على القسمة لیتقرب حفظه و یسهل درسه.
و در خاتمۀ کتاب: فقد أتینا فی هذا الکتاب على کتب الفقه مع الاختصار جنبنا الاطالة و الاکثار و جعلناه تذکرة للعالمین و اماما للدارسین.
مؤلف در این کتاب برخلاف کتاب‌هایى نظیر الانتصار و المسائل الناصریات و نظایر آن توجهى به نظریات علماى مذاهب اسلامى نداشته بلکه با تمام توان نظریات شیعه را بصورت مدون و منضبط و به زیباترین وجه جمع‌آورى نموده است. این کتاب بیشتر به سبک جمل العلم و العمل سید مرتضى تألیف شده که به اصطلاح فقه مختصر بوده و به رساله‌هاى عملیه متداول شبیه است.
تألیف و انتشار
از تاریخ دقیق تألیف کتاب اطلاع دقیقى در دست نیست اما با توجه به این که در بحث غسل میت از شیخ مفید با عبارت رضى اللّه عنه ذکر شده است باید پس از ۴۱۳ ق نوشته شده باشد.
این کتاب اولین بار در سال ۱۲۷۶ در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهیه چاپ شده است.
چاپ اول کتاب موجود در سال ۱۴۰۰ ق در نجف اشرف بوسیلۀ منشورات حرمین پاساژ قدس در سال ۱۴۰۴ تجدید چاپ شده است. محقق و مصحح کتاب دکتر محمود بستانی عضو هیئت رئیسۀ تدریسى دانشگاه نجف اشرف بوده است.
اسامى کتاب
این کتاب داراى اسامى مختلفى در کتب تراجم مى‌باشد که عبارتند از:
۱- المراسم العلویة فی الفقه الإمامی.
۲- المراسم العلویة فی الفقه و الأحکام النبویّة (ذ/ ۲۰/ ۲۹۸).
۳- الأحکام النبویة و المراسم العلویة (ذ/ ۲۰/ ۲۹۸).
۴- الرسالة( این نام به علت اختصار مطالب آن تعیین شده است).
۵- المراسم العلویة و الأحکام النبویة.
۶- المراسم العلویة فی الأحکام النبویّة.
۷- المراسم العلویة (ذ/ ۱/ ۷۴).
در الذریعة به نسخه‌اى که به خط سید حسین بن محمد حسین طوسى( م ۷۰۲ ق) و نسخۀ شیخ محمد سماوی و نسخۀ سید محمد علی روضاتی در قرن ۱۲ در اصفهان اشاره نموده است.
در مقدمۀ ناشر از کتاب موجود از نسخه‌اى که کتاب از روى آن چاپ شده است مطلبى بیان نشده است.
در کتاب مقدمه‌اى بر فقه نسخه‌هاى متعددى نام برده شده‌اند که عبارتند از:
- نسخۀ دانشگاه الهیات در مشهد مقدس، نوشته شده در سال ۶۹۱
- نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ ۲۶۵۸
- نسخۀ کتابخانۀ آیة اللّه عظمى نجفى مرعشى با شماره‌هاى ۲/ ۲۹۳۲ که در قرن نهم نوشته شده
- و نسخۀ دیگر به شمارۀ ۳/ ۴۶۳۴ که در سال ۹۲۱ نوشته شده است.
شروح
۱- العلائم فی شرح المراسم، تألیف سید محمد على بن صدر الدین موسوى عاملى( م ۱۲۷۴ ق)، معروف به آقا مجتهد .
۲- شرح جماعتى بر کتاب مراسم، که در کتاب ذکرى در بحث تسلیم به آن اشاره شده است و بعضى از مطالب آن ذکر شده است.
البته کتاب مراسم با همۀ اختصارش بوسیلۀ محقق اول( قده) یا محقق حلی ( م ۶۷۶ ق)، خلاصه شده است که در ریاض العلماء به آن اشاره شده است: أقول قد اختصر المحقق( قده) بالتماس بعض أصحابه کتاب مراسمه المعروف بالرسالة مع اختصار أصل الرسالة فی نفسها و هذا الاختصار موجود عند الفاضل الهندی باصبهان.
مباحث فقهى کتاب به دو قسمت عبادات و معاملات( عقود و احکام) تقسیم شده است هر کدام از این قسمت‌ها به کتاب‌هاى مختلف و مباحث کتاب‌ها نیز با عنوان ذکر تقسیم شده‌اند.
قسمت عبادات کتاب‌هاى طهارت ، صلاة ، صوم ، حج ، اعتکاف و زکوة را در بردارد.
قسمت معاملات نیز شامل عقود و احکام مى‌باشد.
قسمت عقود شامل کتاب‌هاى نکاح و متعلقات آن مکاسب و متعلقات آن، اجاره ، ایمان، نذرها، عتق ، تدبیر ، مکاتبه، رهن، ودیعه ، عاریه ، مزارعه ، مساقات ، ضمان ، کفالت ، حواله ، وکالت ، وقف ، صدقه ، هبه و وصایا است.
احکام نیز شامل جنایات و غیر جنایات است.
قسمت جنایات به دو کتاب دیات و حدود تقسیم مى‌شود.
قسمت غیر جنایات شامل کتاب‌هاى لقطه ، صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، مواریث و قضاء مى‌باشد.
اگر چه مؤلف در صفحۀ ۲۸ مى‌گوید: و المعاملات تنقسم قسمین، عقود و احکام، امّا در صفحۀ ۱۴۳ معاملات( غیر عبادات) را به عقود و غیر عقود تقسیم مى‌نماید و از غیر عقود تعبیر به احکام نمى‌کند.
از طرفى مؤلف در صفحۀ ۲۸ در حالى که اقسام احکام( غیر عقود) را ذکر ننموده است ولى در صفحۀ ۱۴۳ مى‌گوید: و قد ذکرنا فی صور الکتاب أقسام ذلک کلّه فلا وجه لإعادته، که این مطلب صحیح نمى‌باشد.
نکتۀ قابل ذکر این که بعضى از مباحث کتاب در زیر مجموعۀ مباحث دیگر مطرح شده است، مبحث خمس در زیر مجموعۀ زکاة و مبحث انواع طلاق‌ها در زیر مجموعۀ مبحث نکاح ذکر شده است.
از ویژگى‌هاى مهم کتاب اختصار و ایجاز و دورى از طرح مباحث فقهى بصورت مستدل و مفصل است. این کتاب مجموعه‌اى از فتاواى فقهى مؤلف است که در آن از طرح نظریات و اختلافات بین مذاهب اسلامى خوددارى شده است اگر چه مؤلف در سایر کتاب‌هاى فقهى مفصلش به طرح تفصیلى مباحث فقهى پرداخته است همچنان که در بحث نمازهاى مستحبى در ماه مبارک رمضان به آن اشاره نموده است اما در این کتاب مبناى وى بر نگارش مختصر این مباحث مى‌باشد.
از دیگر ویژگى‌هاى کتاب تقسیم‌بندى بى‌نظیر مباحث مختلف کتاب است که در کمتر کتاب فقهى قدماء دیده مى‌شود.
به عنوان نمونه در تقسیم بندى‌هایى نظیر کشیدن آب از چاه، نصاب‌هاى متفاوت در زکاة، اقسام مرگ، مکاسب محرمه و اقسام نماز ، مؤلف به دقت و بسیار مرتب و منظم اقسام آنان را بیان نموده است.
از دیگر ویژگى‌هاى کتاب توجه مؤلف به نظریات و اقوال سایر فقهاء است که با عبارت« أصحابنا» آنها را نام برده است .
وى بر خلاف استادش سید مرتضى( قده) صرفا به اجماعات استناد نجسته است بلکه به روایت و خبر واحد و اقوال اصحاب نیز توجه نموده و از آنان استفاده نموده است.
از ویژگى‌هاى دیگر این که مؤلف در بیان روایات آنان را به صورت مبهم بیان نموده تا جایى که خواننده در بدست آوردن منابع آن دچار مشکل و سردرگمى مى‌شود.
به عنوان نمونه وى از عبارت« روى»
،« وردت الروایة»
،« فی بعض الروایات»
،« على الروایة الأخرى»
، ان صحت الروایة
، المأثور من آل الرسول
، المتلقى عن الأئمة علیه السلام
، و یا حتى گاهى از لفظ قیل به معنى روى استفاده نموده که راوى و سند روایت مشخص نشده است.
نظریات جدید
کتاب مراسم پر از ابتکارات و نظریات جدید مؤلف است که به مهم‌ترین آنان اشاره مى‌شود.
۱- اولین فردى که نظریۀ حرمت اقامۀ نماز جمعه در زمان غیبت را مطرح نمود مؤلف مى‌باشد. در روضات الجنات این گونه آمده است: هو أول من اخترع القول بحرمة إقامة الجمعة فی زمان الغیبة.
وى وقت نماز مغرب را غروب خورشید مى‌داند اما وقت نماز عشاء را ناپدید شدن شفق قرمز مى‌داند و همین‌طور وقت نماز مغرب را تا جایى که سه رکعت به پنهان شدن شفق قرمز، باقى مانده است ذکر نموده است.
از دیگر نظریات وى این که حد ترخص در حکم مسافر بودن را فقط نشنیدن اذان ذکر نموده است و دیده نشدن دیوارهاى شهر را شرط نمى‌داند.
ریاض العلماء: و هو من أجل تلامذة المفید و المرتضى و صاحب کتاب المراسم المعروف، و هو رضی اللّه عنه قد کان رئیس القائلین بحرمة صلاة الجمعة فی زمن الغیبة.
أعیان الشیعة : المراسم العلویة فی الأحکام النبویة فی الفقه مطبوع و قد یعبر عنه بالرسالة اختصارا و قد توهم بعضهم التعدد و هو خطأ و فی الریاض اختصر المحقق جعفر بن سعید حلی کتاب المراسم کما سبق فی ترجمته.
الذریعة: المراسم العلویة فی الفقه و الأحکام النبویة، اسمه الأحکام النبویة و المراسم العلویة و اشتهر بالمراسم.
