تاج العَروس من جواهر القاموس اثر سید مرتضى حسینى زبیدى واسطى

تاج العَروس من جواهر القاموس اثر سید مرتضى حسینى زبیدى واسطى، فرهنگ عربى به عربى و شرحى نقاد بر القاموس فیروزآبادى است؛ چرا که در جاى‌جاى کتاب نقدهاى مختلفى دیده مى‌شود که عمده آن بر قاموس المحیط است. این معجم در شمار آخرین معجم‌هاى مفصل است که حاوى بیش از 120 هزار لغت بوده و در 20 جلد منتشر شده است.

ساختار

کتاب 28 باب، و هر باب 28 فصل به شماره‌ى حروف الفبا دارد. البته در برخى از بابها، شماره‌ى فصول به 28 نمى‌رسد، مانند باب حاء، سین، شین و ظاء. مؤلف در تنظیم واژه‌ها همچون فیروزآبادى، روش پایانى الفبایى را که همان «روش قافیه‌اى» یا «روش باب و فصل» بود، برگزید. در این روش با توجه به حرف پایانى کلمه، آن را بر اساس ترتیب الفبایى در باب مخصوص آن حرف جاى مى‌دهند. سپس با رعایت حرف اول و دوم و سوم و چهارم واژه، آن را در فصلى که درون این باب قرار دارد، مى‌نهند.

گزارش محتوا

زبیدى 29ساله بود (1174ق) که به تألیف کتاب اقدام نمود و چهارده سال در پاى آن زحمت کشید. در این کار، وى حدود 500منبع را پیش روى داشت.هاشم طه شلاش تنها به استناد منابع ذکر شده در متن تاج، سعى کرده است این کتاب‌ها را استخراج و بر اساس موضوع، تقسیم‌بندى کند که از جمله مى‌توان به این موارد اشاره کرد: حدود 26 کتاب لغت، 15 معجم خاص، 27 کتاب درباره‌ى اسماء و صفات، 16 کتاب درباره‌ى مثلثات، اضداد، نوادر و فروق، 6 کتاب معرب و دخیل، 23 کتاب در علم نحو، 18 کتاب در علم صرف و 24 کتاب در باب پژوهشهاى لغوى.

مؤلف علاوه بر زبان مادرى‌اش، به زبانهاى فارسی و ترکى نیز آگاهى داشت. به همین سبب، در بسیارى از جایها به ریشه‌یابى لغات معرب پرداخته است. از جمله منابع وى در این زمینه مى‌توان به المعرب جوالیقى، شفاءالغلیل خفاجى، برهان قاطع و دیوان سنایى اشاره کرد. همچنین اعتقاد بر این است که سه‌چهارم تاج برگرفته از لسان‌العرب است.

زبیدى در مقدمه‌ى پرتکلف و مسجع خود که بیشتر الفاظ غریب را در آن به‌کار برده، با برشمردن ده هدف، به علل تألیف کتابش اشاره کرده است که از آن جمله مى‌توان به نواقص کار فیروزآبادى و گستردگى زبان عربى اشاره کرد.

وى علاوه بر توضیح مصطلحات پزشکى، ذکر اسامى خاص، استفاده از نشانه‌هاى اختصارى، ضبط دقیق واژگان و تفاوت گذاشتن میان حرف عله‌ى واوى و یایى خود نیز حدود 20 هزار واژه به کتاب‌هاى لغوى پیشینیان چون المحیط ابن‌ عباد، العباب صغانى، المحکم ابن‌ سیده و البحر المحیط و النهر الماد اندلسى و الصحاح جوهرى افزوده است.

در جلد اول کتاب سه مقدمه از ناشر، محقق، و مؤلف ارائه شده است. در مقدمه محقق، در ضمن ده مقصد به مباحثى درباره زبان شناختى و فقه اللغه، آداب لغوى، انگیزه تألیف، شرح حال مؤلف و اساتید او پرداخته شده است. در ادامه شرح مبسوطى از خطبه مصنف ذکر شده سپس متن کتاب آغاز شده و در هر یک از مجلدات تعدادى از حروف ذکر شده است.

بعد از اتمام تاج العروس این کتاب از استقبال بسیارى برخوردار شد؛ مثلاً بزرگانى چون سلطان دارفور، پادشاه مغرب و روم یک نسخه از کتابش را درخواست کردند و علماى غزه، دمشق، حلب، آذربایجان، تونس، دیار بکر و... خواستار اجازه‌ى روایت شدند؛ همچنین، در وصف آن اشعارى چند سروده شده است. پژوهشگران معاصر نیز گاه به تاج‌العروس‌عنایت داشته‌اند؛ از جمله عطاردى خبوشانى، نام همه‌ى کسانى را که زبیدى به آنها استناد کرده، در دو جلد به نام الرجال فی تاج العروس گرد آورده است. همچنین شوقى معرى در پایان‌نامه‌ى دکترى خود، همه‌ى مسائل مربوط به دستور زبان کتاب را به نام معجم مسائل النحو و الصرف فی تاج العروس استخراج کرده است. هاشم طه شلاش نیز در تز دکترى خود به نام الزبیدى فی کتابه تاج العروس، بعد از پرداختن به زندگى‌نامه‌ى مؤلف، سعى کرده است به تفصیل چگونگى کار زبیدى را در تاج العروس بررسى کند.

وضعیت کتاب

تاج العروس نخستین بار در 1286-1287ق به طور ناقص در پنج مجلد به چاپ رسید. سپس در 1307ق در ده مجلد به طور کامل چاپ شد؛ اما این چاپ نیز کاستى‌هاى فراوانى داشت، تا آنکه چاپخانه‌ى دارالفکر در بیروت به سرپرستى جواد على این کتاب را به شکلى مقبول به چاپ رساند. خاورشناس انگلیسی قرن نوزدهم آقای «ادوارد ویلیام لین» (Edward William Lane) درگذشته به سال 1876 آن را به انگلیسى ترجمه کرده، و مد القاموس (بیروت، 1980م) نام نهاده است (ترجمه انگلیسی ادوارد لین طی 30 سال (1863-1893) در 8 جلد قطور رحلی سه ستونی در لندن منتشر شده بود. شایان ذکر است که عمر «لین» برای تکمیل کارش کفاف نداد تا آنکه نوه برادرش - یا خواهرش - با نام «استانلی لین پول» - درگذشته به سال 1931 - کار تألیف را به اتمام رساند، هر چند کار او نسبت به کار لین بزرگ کیفیت کمتری داشت.). عاصم افندى نیز این کتاب را به ترکى ترجمه کرده است. یکى از جدیدترین چاپ‌ها توسط دارلهدایة در 25 جلد به چاپ رسیده است.