کفایة الاصول (کتاب)
کِفایةالاصول کتابی است نوشته آخوند خراسانی (درگذشته ۱۳۲۹ق)، حاوی یک دوره اصول فقه، به زبان عربی. آخوند خراسانی از شاگردان ملاهادی سبزواری، شیخ انصاری و میرزای شیرازی و از مراجع تقلید بوده است.
کفایه از زمان تألیف تاکنون، متن درسی در سطح عالی و نیز محور بحث درس‌های خارج اصول فقه حوزه‌های علمیه بوده است. ازاین‌رو حدود ۲۰۰ شرح، حاشیه و تعلیقه بر آن نوشته شده است. مطالب کتاب را بسیار دقیق و منظم توصیف کرده‌اند. کاربرد عبارت‌های کوتاه برای بیان مفاهیم را هم از ویژگی‌های ادبی کفایه دانسته‌اند.
کفایةالاصول در زمان حیات مؤلف و پس از آن بارها چاپ و منتشر شده است. همچنین نسخه‌ای از آن به‌خط آخوند خراسانی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می‌شود. این کتاب در سال ۱۴۰۹ق با تصحیح مؤسسه آل‌البیت در ۵۵۴ صفحه منتشر شده است.
نویسنده
محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق) معروف به آخوند خراسانی، مرجع تقلید مقیم نجف و از حامیان نهضت مشروطه در ایران بود. ملاهادی سبزواری، شیخ انصاری و میرزای شیرازی از استادان او بودند. او آثاری در علم‌های اصول فقه، فقه و فلسفه نوشته است. مشهورترین آنها کتاب کفایة الاصول است که به‌سبب نوشتن آن، به صاحب‌ْکفایه ملقب شده است.
اهمیت
کفایةالاصول متن درسی اصول فقه حوزه‌های علمیه بوده و شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نوشته شده است. در مقاله «کتابشناسی کتب درسی حوزه- کفایة الاصول»، حدود ۲۰۰ شرح، حاشیه و تعلیقه بر کفایه نام برده شده است.
به‌گفته احمد عابدی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم، تاکنون کتابی به دقت، نظم و شیواییِ بیان کفایةالاصول نوشته نشده است. ازاین‌رو این کتاب محور درس‌های خارج اصول فقه حوزه علمیه قرار گرفته و هر کتابی که پس از آن نوشته شده، از روش، ترتیب و نظم مباحث آن متأثر است.
گفته‌اند آخوند خراسانی کفایه را از سال ۱۳۲۱ق به بعد نوشته است. کفایه معروفترین اثر آخوند خراسانی است و چون دربردارنده آخرین نظرات و مبانی اصولی او و نیز اساسی‌ترین مباحث علم اصول است، نسبت به دیگر آثارش اهمیت بیشتری دارد.همچنین هدف از نوشتن کفایه را پیراستن علم اصول فقه از مطالب زائد دانسته‌اند؛ بااین‌همه می‌گویند این کتاب یک دوره کامل علم اصول را دربردارد.
روش علمی و شیوه نگارش
به‌گفته آقابزرگ تهرانی، آخوند خراسانی بیش از شیخ انصاری، صاحب‌ْفصول و صاحب‌ْقوانین مسائل فلسفی را وارد اصول کرده است.گفته‌اند او در کفایه از هفتاد قاعده فلسفه اسلامی استفاده کرده است.
از ویژگی‌های نگارشی کفایه، استفاده از عبارت‌های کوتاه و واژگان اندک است. به‌گفته کفایی خراسانی، آخوند در کفایه با عبارت‌های کوتاه آٰراء اصولیان گذشته را نقل کرده، سپس به بیان نقاط قوت و ضعف آنها پرداخته و پس از آن، با ذکر دلیل، دیدگاه خود را بیان کرده است.
محتوا
کفایةالاصول یک دوره کامل از مباحث اصول فقه را در کنار جدیدترین آراء اصولی تا عصر مؤلف و نقد و بررسی آنها را در بر گرفته است.
این کتاب از یک مقدمه، هشت مقصد (بخش) و یک خاتمه (بخش پایانی) تشکیل شده است:
- مقدمه: شامل موضوعاتی چون علم، موضوع علم اصول فقه، چگونگی و انواع وضع لغات و معانی، استعمال حقیقی و مجازی، اشتراک و تَرادُف، حقیقت شرعیه، صحیح و اعم و مشتق اصولی.
- مقصد اول: اوامر (مباحثی مانند اینکه آیا حقیقت امر مطلق طلب است یا طلب وجوبی؟)
- مقصد دوم: نواهی (مباحثی از جمله آیا انجام‌دادن عملی که در یک عبادت یا عقد شرعی نهی شده، موجب بطلان کل آن عبادت یا معامله می‌شود؟)
- مقصد سوم: مفاهیم (مانند مفهوم شرط، مفهوم وصف، مفهوم غایت، مفهوم استثنا و مفهوم عدد در جمله).
- مقصد چهارم: عام و خاص.
- مقصد پنجم: مطلق و مقید، مجمل و مبین.
- مقصد ششم: امارات معتبر شرعی و عقلی (مانند احکام قطع و ظن، اجماع، خبر واحد، قیاس).
- مقصد هفتم: اصول عملیه (برائت، تخییر، احتیاط و استصحاب).
- مقصد هشتم: تعارض ادله شرعیه (تعادل و تراجیح).
- خاتمه: اجتهاد و تقلید.
انتشار
هم‌اکنون نسخه اصلی کفایةالاصول به‌خط آخوند خراسانی موجود است که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می‌شود. نسخه‌ای از آن در زمان حیات نویسنده نیز چاپ شده است. این نسخه را فرزند آخوند براساس نسخه‌ای که آخوند تدریس می‌کرد، تصحیح کرده است.
همچنین کفایةالاصول بارها هم به‌صورت جدا و هم همراه با شرح‌ها و حاشیه‌هایی چاپ شده است.این کتاب به فارسی، اردو، انگلیسی و ژاپنی نیز ترجمه شده است.
مؤسسه آل‌البیت در سال ۱۴۰۹ق کفایه را در ۵۵۴ صفحه تصحیح کرده است. در این تصحیح، آیات، روایات و آراء اصولیان مستندسازی شده است. همچنین سیدجواد شهرستانی مقدمه‌ای ۳۴صفحه‌ای بر آن نوشته و در آن، از تاریخچه علم اصول در حوزه‌های علمیه، کتاب و مؤلف آن سخن گفته است.
شرح، حاشیه و تعلیقه
به‌گفته آقا بزرگ تهرانی کتابشناس شیعه در قرن چهاردهم، کفایه متن درسی حوزه علمیه نجف بوده و ازاین‌رو شرح‌ها و حاشیه‌های زیادی بر آن نوشته شده است. برخی از آنها چاپ نشده و شناسایی برخی از آنها هم ممکن نیست. در کتاب المصلح المجاهد که درباره آخوند خراسانی نوشته شده، از ۶۰ حاشیه بر کفایه یاد شده است. همچنین ناصر باقری هندی در مقاله «کتابشناسی کتب درسی حوزه- کفایة الاصول» حدود ۲۰۰ شرح، حاشیه و تعلیقه بر کفایه را معرفی کرده است.برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تعلیقة القوچانی علی کفایة الاصول، اثر علی قوچانی، شاگرد آخوند خراسانی
- الحاشیه علی الکفایة، اثر ابوالحسن مشکینی اردبیلی (درگذشته ۱۳۵۸ق)، از شاگردان آخوند خراسانی و علی قوچانی
- شرح کفایةالاصول، اثر علی محمدی خراسانی، به زبان فارسی در پنج جلد
- حاشیةالکفایة، اثر علامه طباطبایی
- عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول، اثرسید مرتضی فیروزآبادی (درگذشته ۱۴۰۹ق)، از شاگردان میرزا ابوالحسن مشکینی
افزون بر این، آقابزرگ تهرانی سیدابراهیم حسینی نجفی (متولد ۱۳۰۸ق)، محمدابراهیم کلباسی (متولد ۱۳۲۲ق)، میرزا احمد فرزند آخوند خراسانی و سیداحمد بن سید علی‌اصغر شهرستانی را در شمار کسانی نام برده که بر کفایه حاشیه نوشته‌اند.
کفایه منظوم
به‌نوشته کتاب ادب‌الطَّف، شیخ علی الجُشّی از عالمان قَطیف، کفایه را به شعر درآورده است.
