نقدی بر مبانی قاعده «لاضرر» و نقش آن در مسأله تزاحم و احکام ترخیصی

قاعده «لاضرر» یکى از قواعد معروف فقهى است که در مباحث گوناگون فقه و حقوق آثار فراوانى دارد. فقهاى امامیه جنبه‌های متفاوت این قاعده را گاهی در بحث‌های گوناگون و گاهی به صورت مستقل بررسی کرده‌اند. عدم انحصار قاعده در معنای اولیه و امکان طرح دیدگاه‌های جدید درباره آن، موجب اهمیت این قاعده است. نوشتار پیش رو با روش تحلیلی‌ـ‌اجتهادی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به این نتیجه رسیده است که مستند قاعده «لاضرر» که همان داستان سمرة بن جندب و مرد انصاری باشد، دلالت آن در مسأله تزاحم و مفاد آن نفی منشأ ضرر از سوی شارع است؛ خواه منشأ آن، احکام الزامی و خواه احکام ترخیصی باشد. این نظریه به قول مشهور نزدیک است، اما تفاوتش با قول مشهور این است که در نظریه اخیر قاعده «لاضرر» در احکام ترخیصی نیز که سبب ضرر باشند، اجرا می‌گردد؛ یعنی در قضیه سمره که عنوان مستند قاعده «لاضرر» است، رسول الله حکم اباحه یا همان جواز تصرف سمره را نفی کرده و به مرد انصاری اجازه قطع درخت را داده است.