ارتکاز

رسوخ و ثبوت مفهومی خاص در ذهن را ارتکاز گویند.

ارتکاز عبارت است از رسوخ مفهومی خاص در ذهن گروهی یا اکثر و یا همه مردم مانند ارتکاز محترم بودن قرآن و کعبه نزد مسلمانان و ارتکاز حرمت داشتن امامان معصوم علیهم السّلام نزد شیعیان.

کاربرد واژه ارتکاز به عنوان دلیل، نزد اصولیان معاصر رایج شده که در اصول فقه، بحث حجیّت خبر واحد آن جا که از سیره به عنوان دلیل بر حجیّت خبر واحد بحث می‌شود بدان اشاره کرده‌اند. برخی نیز برای ارتکاز متشرّعه باب جداگانه‌ای گشوده و به اختصار از آن سخن گفته‌اند.

مراد از ارتکاز به عنوان دلیل بنا بر آنچه از موارد استعمال آن در کلمات فقیهان و اصولیان استفاده می‌شود ارتکازی است که سیره عملی بر طبق آن موجود باشد و ارتکاز، در حقیقت، پشتوانه علمی سیره به شمار می‌آید.

البته از ظاهر سخنان برخی برمی‌آید که ارتکاز پشتوانه علمی سیره است؛ هر چند سیره عملی به جهت نظری بودن موضوع ارتکاز یا عدم تحقّق موضوع آن تا به حال بر طبق آن وجود نداشته باشد.

ویژگی ارتکاز نسبت به سیره در آن است که سیره از آن جهت که ماهیت آن فعل یا ترک است نسبت به نوع حکم اجمال دارد، برخلاف ارتکاز که نوع حکم را تعیین می‌کند.

 

ارتکاز به ارتکاز عقلا و متشرّعه تقسیم می‌شود. مراد از عقلا، عقلای جامعه، قطع نظر از آیین آنان است مانند ارتکاز پذیرش خبر ثقه، و مراد از متشرّعه افرادی هستند که به مذهب و شریعت پایبند می‌باشند مانند ارتکاز قبح و ناپسندی تراشیدن ریش نزد آنان. ارتکاز متشرّعه در زمره راه‌های یقینی دستیابی به سنت شمرده شده است.

حجیّت ارتکاز همانند حجیّت سیره است؛ به این معنا که ارتکاز اگر به زمان معصوم علیه السّلام متّصل باشد و امام با آگاهی از آن و توان نهی از آن، مردم را از آن نهی نکرده باشد، حجّت است. ارتکازی که چنین ویژگی‌ای ندارد حجّت نیست، مگر آن که به گونه‌ای رضایت و موافقت معصوم علیه السّلام با آن محرز شود.

ارتکاز همچون اجماع و سیره از دلیل‌های لبّی است و اطلاق ندارد.